Η κρίση του Τύπου και το μέλλον του

του Ματθαίου Τσιμιτάκη ("Αυγή" 14.02.2010)

Πριν λίγες μέρες η Apple ανακοίνωσε το ipad, μια ψηφιακή ταμπλέτα (ένα laptop χωρίς πληκτρολόγιο σε μέγεθος τετραδίου) που υπόσχεται να αλλάξει τον κόσμο της ανάγνωσης. Όπως έχει συμβεί με τα περισσότερα προϊόντα που έχει λανσάρει η εμβληματική εταιρεία στο παρελθόν, το ipad συνοδεύτηκε από διθυραμβική κριτική σε ΜΜΕ και διαδίκτυο.

Οι περισσότεροι δημοσιογράφοι, bloggers, πιστεύουν ότι πράγματι η νέα συσκευή θα αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο διαβάζουμε και ίσως σώσει ένα κομμάτι εκδοτικής δραστηριότητας που δείχνει να έχει πληγεί ανεπανόρθωτα την τελευταία δεκαπενταετία. Tις εφημερίδες και τα περιοδικά (π.χ. σχετικά στον Guardian).

Ότι ο Τύπος διέρχεται κρίση είναι κάτι που άρχισε να συζητιέται στα δημοσιογραφικά γραφεία πολύ πριν την οικονομική κρίση. Τώρα, όμως, σε Ευρώπη και Αμερική συζητείται πλέον η πιθανότητα κρατικής επιδότησης του δημοσιογραφικού προϊόντος, ή τουλάχιστον η θέσπιση μέτρων στήριξης προκειμένου να αντεπεξέλθει στις πολύ δύσκολες μέρες που περνάει. Η κρίση του Τύπου είναι κρίση της δημοκρατίας. Και μάλιστα δεν είναι μία, αλλά στην πραγματικότητα... τρεις!

* Κρίση αξιοπιστίας

* Κρίση οικονομίας

* Κρίση εξαιτίας δομικών αλλαγών στη φύση του προϊόντος

Τόσο στον γράφοντα όσο και σε πολλούς συναδέλφους είναι σαφές ότι η ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων, η αποδυνάμωση του δημοσιογράφου, η παντελής έλλειψη έρευνας, η απαξίωση του δημοσιογραφικού προϊόντος χάριν του ανταγωνισμού, έχουν οδηγήσει σε αυτό που αποκαλούμε κρίση αξιοπιστίας. Τα ΜΜΕ δεν απαντούν ικανοποιητικά στον κοινωνικό τους ρόλο (έλεγχος της εξουσίας, αξιόπιστη και αντικειμενική ενημέρωση). Αυτό που θέλω να συζητήσω εδώ είναι οι δομικές αλλαγές που υφίσταται σήμερα η ενημέρωση.

Μια νέα εποχή

Από τη δεκαετία του '70 και έπειτα, οι κυκλοφορίες των εφημερίδων ακολουθούν σταθερά πτωτική τάση, η οποία μάλιστα επιταχύνεται από το 2000(Στοιχεία της ΕΙΗΕΑ). Την ίδια πορεία ακολουθεί η αναγνωσιμότητα και τα έσοδα από διαφημίσεις. Αιτίες; H μαζικοποίηση της τηλεόρασης ('70-'80) και η αύξηση του ανταγωνισμού με την προσθήκη εξαντλητικά πολλών ΜΜΕ κάθε είδους ('80-'90), αφαίρεσαν ζωτικής σημασίας κοινό από τις εφημερίδες. Όμως οι τελευταίες (δικαίως) πίστευαν ότι αυτό έχει ένα όριο, αφού το τυπωμένο κείμενο επιτελεί την πιο ολοκληρωμένη και αξιόπιστη μορφή ενημέρωσης. Έχει μια εγγενή αξία. Αυτή η βεβαιότητα άρχισε να βάλλεται στα τέλη της δεκαετίας του '90, όταν εμφανίστηκε ένα καινούργιο μέσο που διακινούσε κείμενο, όπως και οι εφημερίδες, το Διαδίκτυο.

Σήμερα, σύμφωνα με τα στοιχεία που επικαλέστηκε τον Νοέμβριο σε ημερίδα της Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Θεσσαλονίκης (ΕΣΗΕΜΘ) ο Τζέιμς Ντόχερτυ, πρόεδρος της Βρετανικής Ένωσης Δημοσιογράφων, η κατάσταση στη χώρα μας έχει ως εξής:

* το 78% των Ελλήνων ενημερώνεται από την τηλεόραση

* το 41% από τις εφημερίδες

* το 35% από το Διαδίκτυο

* και το 32% από το ραδιόφωνο.

“Πώς” και “γιατί” το μέσο που ανέρχεται σταθερά από τις αρχές του 2000 έως και σήμερα είναι το Διαδίκτυο, εξηγεί μια έρευνα της εταιρίας MRB (Νοέμβριος 2008) για λογαριασμό του Ινστιτούτου Επικοινωνίας. Παρατηρούσε ότι:

-Η πρόσβαση των νοικοκυριών στο Διαδίκτυο ήταν 39,4% έναντι 30,2% το 2007 συνεχίζοντας την ανοδική τάση των τελευταίων τεσσάρων ετών.

-Η διείσδυση του Διαδικτύου ήταν υψηλή στις ηλικίες 16-25 ετών (86%), 25-34 (65%) και 35-44 (48%).

-Οι χρήστες του νέου ΜΜΕ βρίσκονται σε Αθήνα και Θεσ/νίκη (53%). Ο μεγαλύτερος ρυθμός ανάπτυξης παρουσιάζεται στην Αττική (56%) ενώ ακολουθούν η Κρήτη και τα Νησιά (40%), η Μακεδονία και η Θράκη (33%) και η υπόλοιπη Ελλάδα με ποσοστά ~ 30%.

-Η χρήση σε σχέση με το μορφώτικο επίπεδο: Δημοτικό (11%), Γυμνάσιο (38%), Λύκειο (50%), Ανώτερη εκπαίδευση, (53%), Ανώτατη εκπαίδευση (71%).

Και:

-Η χρήση του Διαδικτύου αντικατέστησε την ανάγνωση εντύπων σε ποσοστό 25% των ερωτηθέντων, ενώ το 45% έμπαινε στο Διαδίκτυο για να διαβάσει εφημερίδες και ειδήσεις.

Με δυο λόγια: Το Διαδίκτυο είναι το μέσο που κυρίως χρησιμοποιούν για να επικοινωνήσουν και να ενημερωθούν οι νεότερες ηλικίες, τα πιο δυναμικά κοινά -στη γλώσσα των media αυτό που ψάχνουν εκεί όμως είναι... τις εφημερίδες. Τι είδους “ΜΜΕ” συνιστά το διαδίκτυο όμως και πώς πρέπει να το αντιμετωπίσουν οι τελευταίες;

Αποκεντρωμένα δίκτυα έναντι συγκεντρωτικών μηχανισμών παραγωγής

Χαρακτηριστικό του internet είναι η εξαντλητική παραγωγή περιεχομένου κάθε είδους (κείμενο, ήχος, εικόνα), ο κατακερματισμός των εννοιολογικών πλαισίων της πληροφορίας και η αποδόμηση του “παραδοσιακού” προϊόντος ενημέρωσης. Είναι αδύνατον να ανατρέξει κανείς ακόμα και σε ένα μικρό δομημένο υποσύνολό της -αντίθετα από ό,τι συμβαίνει στα ΜΜΕ. Κάθε χρήστης του internet είναι παραγωγός και καταναλωτής πληροφοριών ταυτόχρονα, κάτι που (δυνητικά) αλλάζει ριζικά τη σχέση παραγωγής - κατανάλωσης, και εκτίθεται σε πολύ περισσότερες πληροφορίες που έρχονται από πολύ διαφορετικές πλευρές. Το συγκεντρωτικό σύστημα των παραδοσιακών μέσων δέχεται ισχυρά πλήγματα, από την ανάδυση αποκεντρωμένων δικτύων διακίνησης πληροφοριών. Το προϊόν διαχέεται στον κυβερνοχώρο και οποιαδήποτε ψηφιακή συσκευή μπορεί να το λάβει. Η αναγνωσιμότητα πέφτει και μαζί της τα έσοδα.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της MediaServices η συνολική διαφημιστική δαπάνη το 2009 μειώθηκε κατά 17,10% στη χώρα μας (ακολουθώντας αντίστοιχη μείωση το 2008) με το ραδιόφωνο να σημειώνει τη μεγαλύτερη πτώση (-22,69%).

Μόνο τον μήνα Δεκέμβριο οι εφημερίδες απώλεσαν 16% των διαφημίσεων, ενώ οι προβλέψεις λένε ότι και ο Ιανουάριος του 2010 θα κλείσει με συνολικές απώλειες για τα παραδοσιακά μέσα της τάξης του 15%. Δεν συμβαίνει το ίδιο με το Διαδίκτυο. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΙΑΒ Ελλάς, το 2008 η δαπάνη για online διαφήμιση αυξήθηκε κατά 30% σε σχέση με το 2007, φτάνοντας τα 40 εκατομμύρια ευρώ. Στην Ευρώπη είναι ακόμη πιο εντυπωσιακό. Κατά την ΙAB UK, το πρώτο εξάμηνο του 2009 το internet αναδείχθηκε πρώτο σε απορρόφηση διαφήμισης, περνώντας για πρώτη φορά την τηλεόραση με ποσοστό 23,5%, έναντι 21,9% και τον Τύπο (18,5%).

Και φέτος τα μηνύματα που έρχονται από τη διαφημιστική αγορά είναι πως στη χώρα μας θα αυξηθεί η διαφημιστική δαπάνη στο Διαδίκτυο, μόνο.

Τι (δεν) είναι τα ΜΜΕ

Από την αρχή της δεκαετίας συντελείται μια θεμελιώδης αλλαγή η οποία επαναπροσδιορίζει έννοιες, με τις οποίες είμαστε εξοικειωμένοι. Ραδιόφωνο δεν είναι μια συσκευή που αναπαράγει ζωντανό ηχητικό πρόγραμμα, εφημερίδα δεν είναι το χαρτί στο περίπτερο και τηλεόραση δεν είναι μια ηλεκτρονική συσκευή, μόνο. Αν ο κυρίαρχος τεχνολογικός παρονομαστής είναι κοινός (ψηφία) και τα μέσα πολλαπλασιάζονται χάρη σε αυτόν (κινητά, υπολογιστές, ψηφιακά βιβλία), οι ορισμοί αφορούν το περιεχόμενο που διακινεί ένας οργανισμός ενημέρωσης, τον τρόπο με τον οποίο το οργανώνει, την ιδιαίτερη οπτική του στην επικαιρότητα και τη λειτουργία που επιτελεί.

Κανείς δεν γνωρίζει πώς θα συνεχίσουν να υπάρχουν τα “παλαιά” μέσα στο νέο τοπίο ή τι θα αντικαταστήσει τις παλιές κατηγορίες. Συσκευές όπως το ipad της Apple, το kindle της Amazon και τα e paper που θα εμφανιστούν τα επόμενα χρόνια, επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις στο ερώτημα της ενημέρωσης. Όμως, είτε επικρατήσουν είτε όχι, όλες αυτές οι νέες συσκευές, αυτό που εννοούν όταν λένε "ανάγνωση", "ακρόαση", "εφημερίδα", "ραδιόφωνο" ή "περιοδικό", μοιάζει με αυτό που γνωρίζαμε ώς σήμερα, αλλά δεν συμπίπτει. Κάτι καινούργιο έχει γεννηθεί.

Στο επόμενο δημοσίευμα:

Πώς απαντούν οι εφημερίδες

Μια νέα σχέση Μέσου - Αποδέκτη,

Νέες πηγές εσόδων

Κοινωνικοποίηση των ΜΜΕ;

Αριστερά και MME σήμερα